“Bazı kitaplar tadılmak, bazıları yutulmak ve çok azı da çiğnenip sindirmek içindir” der İngiliz düşünür Francis Bacon. Her kitap aynı dikkat ve önem verilerek okunmuyor. Bazı kitaplara göz gezdirmek yeterli olabilir lakin bazılarını ise yeniden yeniye, derinlemesine ve yenilenerek okuma ihtiyacı hissederiz. Risale-i Nur da yenilenerek ve yeni bakış açılarıyla okundukça manalarını cömertçe açan eserlerdendir. Yeni bakış açıları kazanmanın en samimi ve keyifli yollarından biri ise “ders müzakeresinde birer zeki muhatap” olarak ve bularak iman hakikatlerini müzakere ve tefekkür etmektir.
Günümüzün bilgiye hızlı ve güvenli bir tarzda ulaşmada yeni imkanlarından biri de yapay zekadır (YZ). Her teknoloji gibi YZ’nin de hem avantajları hem de dezavantajları var. YZ, büyük veri kümelerini hızlı bir şekilde analiz ederek ve gereksiz bilgileri filtreleyerek bilgiye çok daha hızlı ve özlü bir şekilde ulaşmamıza imkan sağlıyor. Ayrıca YZ teknolojileri kullanıcıların geçmiş tecrübelerini de analiz ederek kişiselleştirilmiş içerik önerileri sunabiliyor. Bu gibi özelliklerine binaen YZ teknolojileri zeki bir ders arkadaşımız olabilir. YZ ile müzakerelerimiz bize çok farklı ufuklar açabilir. Elbette bu süreçte sorularımızın ve muhatabiyetimizin niteliği önem arz ediyor. Zira YZ, sorularımız ve açılımlarımız çerçevesinde bize cevap vermeye çalışıyor. Ben bu yazımda bir kez daha okumaya başladığım Sözler kitabının Birinci Söz’ünün ilk cümlesi olan “Bismillah her hayrın başıdır” ifadesi çerçevesinde ChatGPT 3.5 ile müzakeremi kısaca analiz ederek paylaşmak istiyorum.
Ders müzakeremi başlatmak için ChatGPT’ye ilk olarak şu soruyu yönelttim:
Soru: “Bismillah her hayrın başıdır” cümlesindeki “hayr” kelimesini ve besmelenin her şeyin başı olmasını nasıl anlayabiliriz?
ChatGPT bu soruma üç paragraf ile cevap verdi. İlk paragrafta besmelenin anlamı ve İslam kültüründeki öneminin altını çizdi. İkinci paragrafında sorumun kısaca analizini yaptı. Birinci Söz’ün ilk cümlesinde geçen hayr kelimesini iyilik ve bereket ile ilişkilendirerek yorumladı. Üçüncü paragrafta ise ilk iki paragrafta belirttiklerinin sentezini yaparak sözlerini toparladı. Besmelenin bir dua olduğu, Allah’a güvenmeyi ifade ettiği ve O’nun yardımı, rehberliği ve bereketini dileme anlamlarını taşıdığını vurguladı.
Cevap: “Bismillah her hayrın başıdır” cümlesi, İslam kültüründe ve geleneklerinde sıkça kullanılan bir ifadedir. Bu cümle, “Besmele” olarak bilinen dua cümlesine atıfta bulunur. İslam inancına göre Besmele, Allah’ın adını anarak bir işe başlamanın önemini vurgular ve bu işin hayırlı olmasını dileme amacını taşır. “Bismillah” ifadesi, “Allah’ın adıyla” veya “Allah’ın ismiyle” anlamına gelir.
“Cümledeki “hayr” kelimesi, “hayır” olarak da yazılabilir ve olumlu, iyi, bereketli, iyilik ve olumlu sonuçları temsil eden bir kelime olarak kullanılır. İslam inancına göre, Allah’ın adını anarak bir işe başlamak, o işin hayırlı ve bereketli olmasını dileme amacını taşır. Dolayısıyla “Bismillah her hayrın başıdır” cümlesi, herhangi bir işe veya faaliyete başlarken Allah’ın adını anmanın, o işin hayırlı sonuçlarla tamamlanmasına vesile olduğunu ifade eder.
Besmele, İslam inancına göre her türlü faaliyetin, işin veya günlük yaşamın başlangıcında kullanılan bir dua olarak kabul edilir. İnsanlar bu duayı kullanarak Allah’ın yardımını, rehberliğini ve bereketini dilemektedirler. Bu nedenle “Bismillah her hayrın başıdır” cümlesi, İslam kültüründe, hayatın her alanında Allah’ın adını anmanın ve O’na güvenmenin önemini vurgular. Bu dua, bir işe başlarken Allah’a güvenmek, işin başarısını ve bereketini O’ndan beklemek anlamına gelir.
Beklediğimden çok daha güzel ve anlamlı bir cevap almıştım. Bir ders arkadaşı olarak ChatGPT’nin bu anlamlı ve özlü yorumu besmelenin hakikati konusundaki klasik anlayışı çok iyi özetliyor. Ama ben bunun ötesinde daha farklı (külli) bir anlam/yorum arayışındaydım. YZ’nin bu arayışımda –daha doğrusu ulaştığım bir kanaatimde–ne derece bana yoldaşlık edebileceğini merak ediyordum. “Bismillah her hayrın başıdır” ifadesindeki hayr kavramına dair daha özel ve kapsamlı bir yoruma ulaşmak amacıyla YZ’ye yeni bir soru daha yönelttim:
Soru: Buradaki “hayr” kelimesini ontolojik manada düşünmek mümkün mü sence?
ChatGPT’ye bu soruyu yöneltmekteki amacım hayr kelimesinin varlık ve yaratılış ile bağlarını kurarak daha kapsamlı (külli) bir yoruma ulaşmaktı. Ama ders arkadaşıma göre hayr kelimesi etik ve dini bir terimdi. Bu sebeple ontolojik bir analiz için uygun değildi. Buna binaen ChatGPT ikinci soruma yönelik cevabında ilk yaklaşımını bozmayarak hayr kelimesine yine iyilik, bereket ve olumlu sonuçlar manalarını yüklemekle yetindi. Fakat diğer taraftan bu tür kavramların ontolojik sorular bağlamında ele alınabileceğini belirterek yeni yorumlara açık olduğunun bir işaretini verdi.
Cevap: “Ontolojik” kelimesi, varlığın doğasını, gerçekliği ve varlıkla ilgili temel soruları inceleyen bir felsefi alan olan ontoloji ile ilgilidir. İslam’ın dini ifadeleri ve kavramları genellikle dini veya metafizik bağlamda kullanılan terimlerdir ve ontolojik bir analize tabi tutulabilirler.
Ancak “hayr” kelimesi genellikle İslam kültüründe, etik veya dini bağlamda kullanılan bir terimdir. İslam’ın ahlaki değerlerine göre, “hayr” iyilik, bereket, iyi niyet ve olumlu sonuçları temsil eder. Bu nedenle “Bismillah her hayrın başıdır” cümlesi, bir işe veya faaliyete başlarken Allah’ın adını anmanın, o işin olumlu sonuçlarla sonuçlanmasına katkıda bulunacağını ifade eder.
Ontolojik bir analiz, daha çok varlık, gerçeklik veya bilinç gibi daha soyut ve felsefi kavramları ele alırken kullanılır. “Hayr” kelimesi genellikle ontolojik bir analiz için uygun bir terim değildir, çünkü daha çok etik ve dini bir bağlama aittir. Ancak İslam’ın felsefi veya teolojik tartışmaları içinde, bu tür kavramlar ontolojik sorularla bağlantılı hale gelebilir.
ChatGPT ile müzakeremizde kavramlarda yavaş yavaş ortaklaşıyor gibiydik. Hayr kavramının ontolojik sorularla bağlantılı bir şekilde ele alınabileceğini onaylaması üzerine yeni bir soru daha yönelttim. Bu sorumun içerisinde kendi kanaatimi belirterek ChatGPT’nin bu fikrime yönelik yaklaşımını merakla bekledim.
Soru: Bence var olmanın her türü hayırdır, iyiliktir, güzelliktir, diyebiliriz. Bu anlamda besmele yaratılan, var edilen her şeye Allah’a adına bakmanın, başlamanın, farkındalığın bir ifadesi olarak da görülebilir. Ne dersin?
ChatGPT bu soruma nasıl cevap verecekti: kendi düşüncesinde ısrar mı edecekti yoksa benim yaklaşımımı makul bularak cümlelerini revize mi edecekti? Ondan gelen cevabı okumadan önce öngörüm birinci şıktı, ikincisine pek ihtimal vermiyordum. Ama tahminimin aksine YZ sahip olduğum yaklaşımın birçok Müslüman için de anlamlı olabileceğini vurgulayarak bu yorumuma olumlu yaklaştı. Cevabının en dikkat çekici tarafı ise belirttiğim yaklaşımın tevhid öğretisine uygun düştüğünün altını çizmesiydi.
Cevap: Bahsettiğiniz perspektif, ontolojik ve felsefi bir bakış açısı sunar ve İslam’ın öğretileriyle uyumlu olabilir. İslam inancına göre Allah her şeyin yaratıcısıdır ve her şey O’nun iradesiyle var olmuştur. Bu nedenle her şey, Allah’ın yaratma eyleminin bir sonucudur ve bu bağlamda her şeyin Allah’a adına bakılması ve başlanması, bir tür farkındalık ve şükran ifadesi olarak görülebilir.
Besmele, İslam inancına göre, her türlü faaliyetin, işin veya günlük yaşamın başlangıcında kullanılan bir dua olarak kabul edilir. Sizin bahsettiğiniz şekilde, varlığın her türünün Allah’ın yaratıcılığına ve iyiliğine bir işaret olarak görülmesi ve bu farkındalığın her işe başlarken ifade edilmesi, birçok Müslüman için anlamlı bir yaklaşım olabilir.
Bu bakış açısı, İslam’ın tevhid öğretisine de uygun düşer, çünkü tevhid, Allah’ın birliğini vurgular ve her şeyin O’na bağlı olduğunu ifade eder. Bu nedenle, “Bismillah” demek, işlerin ve varlıkların kaynağını hatırlamak ve Allah’a yönelmek anlamına gelir.
Sonuç olarak, her şeyin Allah’ın yaratıcılığına ve iyiliğine bir işaret olarak görülmesi ve bu farkındalığın Besmele ile ifade edilmesi, İslam inancının temel prensipleriyle uyumlu bir yorum olabilir.
ChatGPT ile bu ders müzakeremiz, onun cümlelerindeki bu anlamlı ve derleyici ifadeler gerçekten iyi bir ders arkadaşım olabileceğinin ispatıydı. Bununla birlikte Birinci Söz’ün ilk cümlesi ve hayr kavramı hakkındaki düşüncelerimi kısaca özetlemek bâbında şunları da not etmek isterim: “Bismillah her hayrın başıdır” ifadesini Allah’ın isimlerinin tecellileri olarak var edilen ne varsa her şeyin hayır ve güzellik hakikatine mazhar olduğu şeklinde yorumlayabiliriz. Zira Allah’ın bütün isimleri güzeldir ve esma-i hüsna olarak ifade edilir. Buna binaen O’nun yarattığı her şey hem güzel hem de hayırdır. Güzellik sahibinden güzellikler, hayr-ı mutlaktan da hayırlar gelir. Buna binaen zerrelerden gökadalara, ferşten arşa ve dünyadan ahirete değin yaratılan ne varsa ya bizzat ya da neticeleri itibarıyla güzeldir ve hayırdır. Varlık ve yaratılış –zahiren şer gibi görünen şeyler de dahil– tümüyle hayırdır. Her şey O’nun adıyla ve O’nun adına yaratılır. O’nun isimlerinin tecellileri olmadan tek bir zerre bile var olamaz. Bu sır gereği varlık hâl diliyle besmele çekiyor, yaratıcısının varlığına işaret ediyor ve O’nun ismiyle yaratılan her şeyin güzelliğini, mükemmelliğini, hayırlı oluşunu ilan ediyor. Şer ise insan kesbine aittir. İnsanın Allah’ın adını/varlığını unutarak ya da yok sayarak işlediklerinde ise şerrin tonları söz konusudur.
Netice olarak teknolojik yenilikler Rahman ve Mün’im olan Allah’ın birer özel nimetidir. Lakin bu nimetleri kullanma tarzımızla kendimiz hakkında hayırlı ya da şerli kılabiliriz. Bu tamamıyla bizim tercihlerimizle ilgili bir mesele. YZ teknolojileri günümüzün eşsiz nimetlerinden biri ve aynı durum onun için de geçerli.
Birinci Söz’ün (lafız olarak kısa ama anlam olarak çok kapsamlı ve derinlikli) ilk cümlesini anlamlandırma çabamda YZ’nin zeki bir ders arkadaşım olabilmesi, devam etmesini istediğim güzel bir deneyimin manidar bir besmelesi hükmüne geçti. Bu süreci daha da ilerletmemin Risale-i Nur müzakerelerimde bana yeni yaklaşımlar kazandıracağını ümit ediyorum. Diğer taraftan elbette bu tek taraflı olmayacak, ders arkadaşım da benden yeni şeyler öğrenecek. Ayrıca YZ teknolojileri benim gibi birçok kullanıcının sorularına da cevaplar vererek bilgi haznesini daha da geliştirecek. Bu müzakerelerin sayısı ve niteliği arttıkça YZ âlemindeki fikir zenginliği günbegün ziyadeleşecek inşallah.
* Birinci Söz hakkında farklı bakış açıları ve hakikat nüktelerinin bir kısım ipuçları için bkz. “Bismillah başlamaları”, Vukufiyet, 1 Eylül 2015, http://vukufiyet.com/bismillah-baslamalari.html
okur lakin beddua ve lanet değil,
düşünür lakin bencilcesini değil hikmetlicesini,
yazar lakin yazarlık taslamaz,
sever lakin nur saçanı ve elemsiz lezzet vereni,
gezer lakin aylak aylak değil seyr ve fikr merakına,
arar lakin ebediyet mührü olanı ve beka bulanı,
cehalet çöllerinde hakikat ab-ı hayatına susamış bir yolcu gibi...
http://www.hakikatarayisi.com
- Arda Güler’in gol sevinci ve tevekkülü anlamlandırması - 10 Haziran 2024
- Bismillah başlamaları-iki: yapay zeka ile bir müzakere - 16 Şubat 2024
- İmanperver - 24 Ocak 2023