BİR DÜŞÜNÜRÜ anlayabilmek için “insaf” sahibi olmak lazımdır; onun yaşadığı güçlükleri bilerek, konunun ağırlığını hissederek, her şeyden önce onunla benzer bir ciddiyete sahip olarak iyi niyetle yaklaşmak, tuzak kurmamak, cedele sapmamak, öğrenme sürecini çözümsüzlüğe irca etmemek vb. ilkeler anlamanın anahtarıdır.[1]
İnsaf demiştiniz çağın infaz meraklılarına. Hukukçu olmaları insafsız olmalarına engel olmamıştı. Çok değil zerre kadar nasipleri olsaydı onlara hatırlattığınız bu insanî hasletten, yazdıklarınızın muzır evraklar olmadığını bilirlerdi. “Zerre kadar insafı bulunan anlar” diyerek ne çok çağrıda bulunmuştunuz anlamanın ön şartı olan insafa. İcabet edenler yok değildi davetinize. İnsafa gelen kurtuluyordu. Mahkemelerde size hücum eden bir savcının kendisine yaptığınız izahtan sonra insafa gelip –Allah’ın izniyle– kurtulma hadisesi, insafın kurtuluşa olan yakınlığının ne de güzel bir örneğiydi.
İnsaf demiştiniz çağın infaz meraklılarına. Mahkeme salonlarına münhasır değildi çağdaş infazlar. “Kardeşler arasına heyhat su-i zan düştü/Zedelendi sağduyu, körleşen iz’an düştü” derken şair, evlerde, okullarda, camilerde, medreselerde uygulanan bir infaz türünden bahsediyordu. Uhuvvet Risalesi başlıklı eserinizin “Gıybet hakkındadır” başlıklı hâtimesinde siz de bir başka türünden bahsediyordunuz. Sizin kardeşlik bağlarını yağlı urganlara dönüştürenlere “ey insafsız adam” hitabınızda, insafın uhuvveti ayakta tutan yönüne dikkatleri çekme gayretiniz vardı. “Yalnız hak benim mesleğimdir” diyenlerimize yaptığınız uyarıda, insafın bakış açısı için hayatî önemine işaret ediyordunuz. İnsafı olmayan, hakem olup ahkam kesemezdi. “Başkasının mesleğini butlân ile mahkûm” edemezdi.
İnsaf demiştiniz çağın infaz meraklılarına. Tenkit, infaz tekniklerinin belki de en modern olanıydı. Ölçüsüzce yapılan tenkitler ortada ne din bırakmıştı ne mukaddesat. Sizin teklifinizde, tenkidin cerbeze ve gurura değil insafa dayanması esastı. Hakikat ancak bu şekilde rendeçlenirdi. Dinî ve itikadî meselelerdeki tenkitlere “müthişin en müthişi” diyerek özel ilgi göstermiştiniz. Tasdik, iz’an, iltizam, teslim ve manevî imtisal boyutlarını havî olan îman, bu tür tenkitler sebebiyle kırılma tehlikesiyle yüz yüzeydi. İnsafın imana bakan yönüne tenkit üzerinden dikkat çekmeniz ne kadar manidardı.
Size sorulan her soruya cevap verdiğiniz halde bir gece talebelerinizden cevabınızı esirgemiştiniz. Daha sonra bu durumun izahını, soruların cevaplarını da derç ettiğiniz On İkinci Mektub isimli eserinizde yapmıştınız aziz kardeşlerinize:
Mesail-i imaniyenin münakaşa suretinde bahsi caiz değildir. Siz münakaşa suretinde bahsetmiştiniz. (…) Belki böyle mesail-i imaniyenin itidal-i demle, insafla, bir müdavele-i efkâr suretinde bahsi caizdir.
Yirmi Dördüncü Söz’ün Üçüncü Dalı’nda hadis inkarcılarını mükerreren insafsız olarak nitelemeniz de aynı hassasiyetinizin neticesiydi.
İnsaf demiştiniz çağın infaz meraklılarına. Fikirlerin değil kişilerin masaya yatırıldığı tartışmaların seyrini değiştirecek ölçüyü âdab ve münazara ilimlerinden elde etmiştiniz:
Eğer bir meselenin münazarasında kendi sözünün haklı çıktığına taraftar olup ve kendi haklı çıktığına sevinse ve hasmının haksız ve yanlış olduğuna memnun olsa, insafsızdır.
Haklı çıkmayı bir mahcubiyet ve şükür edasında yaşamayı ne de güzel ders vermiştiniz. Haklı çıkma hazzını durmadan tatmak isteyen nefsimize, insafın ihlasa da götüren bir köprü olduğunu hatırlatmıştınız.
İnsaf, sizin nazarınızda hasımları muallim kılan bir sırdı. Kastamonu’da lise talebelerinin “Bize Hâlıkımızı tanıttır, muallimlerimiz Allah’tan bahsetmiyorlar” demelerine karşılık “Sizin okuduğunuz fenlerden her fen, kendi lisan-ı mahsusuyla mütemadiyen Allah’tan bahsedip Hâlıkı tanıttırıyorlar. Muallimleri değil onları dinleyiniz” şeklinde cevap vermenizi de insafınızın bir tezahürü olarak okuyabilir miyiz?
[1] Ekrem Demirli, “İnsaf”, https://www.fikriyat.com/yazarlar/ekrem-demirli/2021/01/31/insaf